Rzym - miasto obelisków

Obelisk to czworoboczny, monolityczny blok różowego granitu, wysoki i zwężający się ku górze, zakończony piramidą. Były wykonywane w do dziś funkconujących kamieniołomach w Asuanie. Egipscy kamieniarze, nie posiadając żelaznych narzędzi, używali instrumentów diorytowych do wycinania i wygładzania monolitów, a miedzianych i brązowych do realizacji inskrypcji. Była to praca, która rozciągała się na wiele lat i nie zawsze wieńczyła sukcesem.
Egipcjanie widzieli w obeliskach symbol boga słońca Amona-Ra, jego skamieniały promień. Faraonowie wznosili obeliski, najczęściej parami, przed świątyniami, składając je w hołdzie bogom solarnym.

Jeśli można jakieś miasto nazwać miastem obelisków, to jest nim na pewno Rzym. Znajduje się tu trzynaście spośród dwudziestu jeden znanych obelisków! Wszystkie były przywiezione z Egiptu w epoce imperialnej. Siedem z nich wykonano dla faraonów, których imiona trwają w hieroglificznych inskrypcjach. Pozostałych sześć, jak poprzednie, wykonano w kamieniołomach w Asuanie, na niektórych z nich również znajdują się hieroglificzne inskrypcje, lecz wykonano je z rozkazu rzymskich imperatorów.
Zdobywszy Egipt (I w. p.n.e.), Rzymiane ulegli fascynacji wielką cywilizacją egipską. Wystawiając egipskie obeliski w honorowych miejscach stolicy imperium - w cyrkach, przy cesarskim mauzoleum - dawali wyraz owej fascynacji i stanowili je zarazem własnym symbolem supremacji Rzymu nad światem.
W okresie średniowiecza obeliski podzieliły los miasta i runęły wraz z innymi wspaniałymi monumentami. O niektórych z nich zatarła się nawet pamięć. Jedynym, który wciąż stojąc, pozostawał na swoim miejscu, był obelisk w cyrku Nerona na Watykanie. W XVI wieku Sykstus V zdecydował przestawić obelisk przed Bazylikę św. Piotra. Ten fakt otworzył kolejny rozdział w historii obelisków.
Kościół rzymski widział w obeliskach symbol podwójnego historycznego dziedzictwa, które z jednej strony wywodzi się od nosiciela egipskiej mądrości, prawodawcy Mojżesza, a z drugiej strony z ponadczasowej wielkości Rzymu cesarskiego. Wznosząc obeliski przed głównymi kościołami, w newralgicznych punktach miasta, papieże, podobnie jak imperatorzy, przyznawali im honorowe miejsce. Na szczytowych piramidionach obelisków zatryumfowały krzyże promieniujące nowym światłem - światłem zbawienia. Jeszcze za Sykstusa V w XVI wieku ustawiono cztery obeliski, ostatni został ustawiony w XIX wieku.

Obelisk Watykański (Vaticano)       (25,37 m)

Wzniesiony na rozkaz Augusta (27 p. n.e.-14 n.e.) ku czci Juliusza Cezara na jego forum w Aleksandrii egipskiej. W 37 roku Cesarz Kaligula (37-41) przykazał zburzyć forum, a obelisk przewieźć do Rzymu, do budującego się u podnóża Wzgórza Watykańskiego cyrku. Za czasów Nerona cyrk stał się sceną męczeństwa św. Piotra i rzezi chrześcijan.
Obelisk Kaliguli był jedynym obeliskiem w Rzymie, który oparł się trzęsieniom ziemi, grabieżom, wandalizmowi barbarzyńców i samych rzymian. Nigdy się nie przewrócił. Wierzono, że przetrwał, by przez wieki świadczyć o wydarzeniach, jakie rozegrały się w jego cieniu.
Za czasów Konstantyna Wielkiego (306-337) miejsce cyrku częściowo zajęła Bazylika św. Piotra i obelisk znalazł się z jej boku, prawie ukryty. Wielu papieży pragnęło widzieć obelisk przed frontem kościoła, żeby mógł witać pielgrzymów idących do grobu św. Piotra. Tę ideę zrealizował architekt papieża Sykstusa V (1585-90) Domenico Fontana w roku 1586. Opierając się na starożytnych opisach, Fontana skonstruował złożoną maszynerię, która pozwoliła mu bezpiecznie przemieścić obelisk o 250 metrów i ustawić go na placu przed nową bazyliką. W operacji, która trwała ponad sześć miesięcy, wzięło udział 800 ludzi i 75 koni! W XVII wieku Gian Lorenzo Bernini ujął obelisk we wspaniałą oprawę kolumnady dzisiejszego placu Św. Piotra.
Obelisk, oparty na grzbietach czterch brązowych lwów o podwójnych ciałach, stoi na swoim oryginalnym piedestale. Wieńczy go krzyż, wznoszący się na górach. Lew i góry stanowią symbole heraldyczne Sykstusa V, natomiast orły w koronie, zdobiące dolną część monolitu są symbolem papieża Innocentego XIII (1821-24). Pierwotnie obelisk opierał się na czterech brązowych krabach i był zwieńczony brązową kulą, w której - wierzono wówczas - znajdowć się miały prochy Juliusza Cezara. Jednakże kula, zdjęta przez Fontanę, okazała się pusta. Dziś znajduje się w Muzeach Kapitolińskich.
Nie licząc krótkiej dedykacji z czasów cesarza Klaudiusza (41-54), obelisk jest pozbawiony inskrypcji.
Obelisk Watykański był pierwszym obeliskiem wzniesionym w epoce nowożytnej. Jeden z łacińskich wersów na piedestale głosi: ECCE CRUX DOMINI - FVGITE - PARTES ADVERSAE - VICIT LEO DE TRIBV IVDA (Oto krzyż Pana - Pierzchajcie - Jego przeciwnicy - Zwyciężył lew z pokolenia Judy). W ten sposób Sykstus V, papież franciszkanin, słowami św. Antoniego zainicjował dzieło chrystianizacji obelisków. Za jego czasów podźwignięto jeszcze trzy obeliski.

Obelisk Laterański (Lateranense)       (32,18 m;   455 ton;)

Hieroglificzny napis na obelisku głosi, że został on zamówiony przez wielkiego faraona XVIII dynastii, którego królestwo rozciągało się na Palestynę i Syrię, Tutmesa III (XV w. p.n.e.). Po 35 latach od śmierci ojca faraon Tutmes IV ustawił go przed świątynią boga Amona-Ra w Tebach (Karnak). Między hieroglifami figuruje również imię Ramzesa II (XIII w. p.n.e.).
W IV w. n.e. imperator Konstantyn Wielki (306-337) przewiózł obelisk z Teb do Aleksandrii z dalszym zamiarem ustawienia go w Konstantynopolu. Specjalnie dla niego zbudowano ogromny, wyposażony w trzysta wioseł statek transportowy. Konstantyn nie zdążył zrealizować swego planu. Jego syn i następca Konstancjusz II (337-361), po zwycięstwie nad uzurpatorem Magnencjuszem, w 357 roku odbył tryumf w Rzymie. Legenda głosi, iż tak zachwycił się pięknem miasta, że zapragnął wnieść swój udział do jego wspaniałości i coś po sobie pozostawić. Zdecydował więc przewieźć obelisk z Aleksandrii do Rzymu i ustawić go w Circus Maximus obok obelisku wzniesionego wcześniej przez Augusta. Był to pierwszy cywilny monument powstały w chrześcijańskim już mieście. Dla rzymian symbolizował zwycięstwo nowej religii nad pogańską przeszłością.
Nie wiadomo, kiedy upadły oba obeliski. W XVI wieku papież Sykstus V (1585-90) zlecił przeprowadzenie wykopalisk w miejscu, gdzie, według starożytnych dokumentów, powinien znajdować się obelisk. Granitowy gigant Tutmesa został odkryty pod siedmiometrową wrstwą ziemi w trzech kawałkach. Dziełem Domenica Fontany było ustawienie go przed Bazyliką św. Jana na Lateranie" w 1588 roku.
Jest to najwyższy i najstarszy obelisk na świecie.

Obelisk na Placu del Popolo (Flaminio)      (23,20 m)

Pochodzi ze świątyni Amona w Heliopolis. Trzy boki obelisku były ozdobione przez faraona Setiego I (XIII w. p.n.e.), a czwarty przez jego syna Ramzesa II. W I wieku p.n.e. Oktawian August wzniósł go w hipodromie Circus Maximus. Był to pierwszy obelisk przywieziony do Rzymu. Oktawian wyeksponował w mieście, dla ogólnego podziwu, również statek, który posłużył do transportu z Egiptu.
Odnaleziony wcześniej niż obelisk Laterański, dopiero za Sykstusa V w 1589 roku został odkopany i ustawiony przy Porta Flaminia (del Popolo) - głównej bramie wjazdowej do Rzymu, żeby witać i wskazywać drogę przybywającym do Wiecznego Miasta pielgrzymom. W XVIII wieku, w czasie przebudowy placu, obelisk został wyposażony w nową, wyższą podstawę. Na czterech narożnikach kwadratowej, schodkowej podstawy znajdują się cztery okrągłe baseny napełniane wodą, tryskającą z pysków leżących na schodkowych mastabach lwic wyrzeźbionych w stylu egipskim.

Obelisk przed Panteonem (Macuteo)      (6,34 m)

Wraz z obeliskiem Matteiano, który dziś stoi w parku na Celiusie był dedykowany przez faraona Ramzesa II (XIII w. p.n.e.) w kompleksie świątynnym w Heliopolis.
Do Rzymu oba obeliski były przywiezione prawdopodobnie w I wieku n. e. przez cesarza Domicjana, który wzniósł je w dziedzińcu sanktuarium Izydy na Polu Marsowym.
Był odnaleziony przy kościele San Macuto w pobliżu Panteonu w XVI wieku, ale długo nie znajdowano dla niego godnego miejsca. Dopiero decyzją papieża Klemensa XI (1700-1721) obelisk był użyty do ozdobienia skromnej fontanny przed Panteonem. Obelisk opiera się na cokole z czterema delfinami na narożnikach opartym na trawertynowej skale. Delfiny i wynurzjące się z wody maszkarony wyrzucają strugi wody z pysków, napełniając basen o falistym brzegu. Tablice i herby umieszczone pomiędzy delfinami celebrują Klemensa XI.

Obelisk z Villi Celimontana (Matteiano)      (2,68 m)

Razem z obeliskiem sprzed Panteonu powstał w XIII wieku p.n.e. z woli Ramzesa II. Obeliski rozstawione w rzędach naprzeciw siebie ozdabiały aleję prowadzącą do świątyni Amona w Heliopolis.
Zachowała się tylko górna część obelisku Ramzesa. Historia milczy na temat losów dolnej części obelisku, tak jak nie wspomina o okolicznościach przeniesienia go na Kapitol, przed klasztor przy kościele M. B. na Ołtarzu Niebios, gdzie stał już w XIV wieku. W XVI wieku stał się własnością księcia Ciriaca Mattei i trafił do jego prywatnej willi na Celiusie, wzbogacając kolekcję starożytnych cymeliów. Jest to jedyny obelisk wzniesiony nie z inicjatywy papieskiej, a przez osobę świecką.
Obelisk Ramzesa II stanowi część wysokiej iglicy złożonej z dwóch monolitów: dolna, dużo wyższa część, jest gładka, a górną ozdabiają hieroglify z imieniem i boskimi tytułami faraona. Wieńczy obelisk antyczna, znaleziona razem z nim brązowa kula, w której, jak głosi legenda, znajdują się prochy cesarza Augusta. Całość mierzy 12,20 m wysokości.
W XIX wieku nowy właściciel willi zdecydował przemieścić grożący przewróceniem obelisk. W trakcie trudnej operacji zerwała się jedna z lin podtrzymujących obelisk i opadł on na ręce robotnika, czyszczącego bazę, która miała przyjąć obelisk. Na szczęście makabryczna historia nie pozostawiła po sobie śladów, ponieważ przy okazji ostatniej konserwacji (2009) nie znaleziono żadnych organicznych szczątków.

Monument Bohaterów Dogali (Dogali)      (9,25 m)
przy placu della Repubbilica

Z sanktuarium Amona w Heliopolis pochodziła jeszcze jedna para obelisków faraona Ramzesa II, które ozdobiły rzymskie Iseum. Dziś jeden z nich znajduje się we florenckim Giardino di Boboli, a drugi, prawie ukryty, na małym skwerku niedaleko dworca Termini i kościoła M. B. Anielskiej.
Był on przypadkowo odnaleziony na początku XVIII wieku, ale odkopano go dopiero sto pięćdziesiąt lat później. Został wzniesiony na placu przed dworcem kolejowym jako pomnik upamiętniający tragedię włoskich żołnierzy poległych podczas wojny z Etiopią w 1887 roku w Dogali. W latach dwudziestych minionego stulecia, przy okazji przebudowy placu, pomnik został przesunięty na dzisiejsze miejsce.
Obelisk opiera się na antycznej granitowej bazie należącej pierwotnie do obelisku salustiańskiego. Ze wszystkich czterech stron do bazy przylegają marmurowe ołtarze udekorowane lwimi głowami. Piramidion ozdobiony skarabeuszami i kartuszami z imieniem Ramzesa II, wieńczy pięcioramienna gwiazda, symbol włoskich sił zbrojnych. Na wysokim marmurowym cokole, który stanowi podstawę całości, na brązowych tablicach zapisano imiona poległych. W sumie monument mierzy 16,92 m wysokości.
Po zdobyciu Etiopii w 1937 roku Mussolini przywiózł do Rzymu, jako trofeum wojenne, posąg przedstawiający Lwa Judy, symbol imperatorów etiopskich. Umieścił go u stóp pomnika, by symbolicznie pomścić żołnierzy poległych przed pięćdziesięciu laty. Po upadku faszyzmu lew został usunięty, a w 1960 zwrócony Etiopii. Mussolini przywiózł do Rzymu również etiopski obelisk z Axum. Został on zwrócony w roku 2003.

Gnomon Augusta przed Parlamentem (Campense)      (21,79 m)

Obelisk na placu Montecitorio znany jest również jako Campense. Przydomek pochodzi od nazwy Campo Marzio, czyli Pole Marsowe, gdzie został znaleziony. Jest to czwarty pod względem wysokości obelisk i także pochodzi z Heliopolis. Pomimo znacznych uszkodzeń między hieroglifami wyrytymi w różowym granicie obelisku doczytano się imienia trzeciego faraona dynastii saickiej, Psametycha II, co datuje obelisk na VI wiek p.n.e. Na piedestale zaś znajduje się imię cesarza Augusta, który w 10 p.n.e. przywiózł obelisk do Rzymu. W Rzymie granitowy monolit posłużył jako strzałka w ogromnym zegarze-kalendarzu słonecznym - Horologium Solarium Augusti, który był symbolem nowej ery rozpoczętej zwycięstwem nad królową Egiptu Kleopatrą. Niewielkie fragmenty Horologium, który był największym zegarem wszech czasów, przetrwały pod pobliskim kościołem San Lorenzo in Lucina.
Obelisk Campense był odnaleziony w XVI wieku. Był tak zniszczony, że zdecydowano zakopać go z powrotem. Ponowną, znów nieudaną próbę postawienia obelisku podjęto w połowie XVII wieku i jeszcze raz kilkadziesiąt lat później. Dopiero w ostatnich latach XVIII wieku, za papieża Piusa VI (1775-99), po gruntownej konserwacji przeprowadzonej kosztem innych starożytnych monumentów, obelisk Psametycha udało się ostatecznie ustawić. Przywrócono jemu również wcześniejszą funkcję gnomonu. Na piramidionie, podobnie jak za Oktawiana Augusta, umieszczono brązową kulę ze szczeliną. W samo południe, kiedy promień słoneczny przechodzi przez szczelinę, słoneczna plamka na cieniu rzucanym przez obelisk pada na trawertynową linię wiodącą od obelisku do pałacu Montecitorio, siedziby włoskiego parlamentu.

Kurczaczek Minerwy (della Minerva)      (5,47 m)

Pochodzi ze świątyni bogini Neit, która znajdowała się w Sais, stolicy Egiptu czasów XXVI dynastii. Był wzniesiony przez syna Psametycha II, Apriesa (biblijny Chofra). Dziś stoi na placu przed dominikańskim kościołem M. B. na Minerwie, niedaleko miejsca, dla którego, podobnie jak pięć innych obelisków, przeznaczyli go Rzymianie - kompleksu świątynnego Izydy i Serapisa na Polu Marsowym.
Odnaleziony w 1655 roku na terenie klasztoru przylegającego do kościoła monolit został ustawiony przez Berniniego na polecenie papieża Aleksandra VII (1655-67), którego heraldyczne góry i gwiazda obficie ozdabiają kompozycję. Gian Lorenzo Bernini umieścił obelisk na grzbiecie słonia, inspirując się popularną w owym czasie powieścią, której bohater spotyka słonia niosącego na grzbiecie obelisk. W marmurowym słoniu Berniniego (wyrzeźbił Ercole Ferrata) jest kilka błędów, ponieważ Bernini nie miał wielu okazji zobaczyć słonia. Jednakże podziwiając wdzięczną kompozycję, mało kto te wady zauważa, tak jak prawie nikt nie zauważa, że słoń nie stoi na własnych nogach, a ma podparty brzuch, co sam Bernini uważał za błąd. Dominikanie wymusili go na Berninim, obawiając się, że marmur nie wytrzyma ciężaru obelisku. Bernini dostosował się do wymogów klienta, ale słonia nie przypadkiem skierował tyłem do dominikańskich okien!
Ułożony przez samego papieża autoreferencyjny napis na cokole głosi, że tak jak słoń, najsilniejsze ze zwierząt, niesie wyrytą na obelisku mądrość Egiptu, tak tylko najtęższy umysł unieść może prawdziwą mądrość.
Wdzięczną kompazycję Berniniego rzymianie nazywają Kurczaczkiem Minerwy.
Także obelisk Minerwy miał swego bliźniaka. Jego fragmenty znajdują się w Urbino.

Fontanna Czterech Rzek (Agonale)       (16,54 m)

Był zamówiony w Asuanie przez cesarza Domicjana (83-96) dla zbudowanego przez niego rzymskiego Iseum.
Faraonowie przedstawiani na obeliskach zawsze byli ukazywani w akcie składania ofiar bogom. Natomiast Domicjan, który ogłosił się Dominus et Deus (Panem i Bogiem), kazał przedstawić siebie jako równego bogom, pomiędzy dwiema boginiami, przekazującymi mu w hołdzie egipską podwójną koronę.
Dwa wieki po Domicjanie imperator Maksencjusz (306-312) przeniósł obelisk za miasto, do nowego cyrku zbudowanego ku pamięci jego przedwcześnie zmarłego syna.
W połowie XVII wieku z woli papieża Innocentego X (1644-55) obelisk Domicjana wrócił z powrotem do centrum Rzymu. Został umieszczony na placu Navona, który wyrósł na ruinach stadionu Domicjana (Circus Agonalis). Dla jego ustanowienia Gian Lorenzo Bernini zaprojektował jadną z najpiękniejszych fontann - fontannę Czterech Rzek. Rzeki są symbolizowane przez cztery męskie postaci leżące na skałach u stóp obelisku. Na piramidionie Bernini umieścił nie krzyż, jak na większości obelisków, a gołębicę z gałązką oliwną w dziobie, znak heraldyczny papieża Innocentego X. Cztery rzeki reprezentują cztery kontynenty: Azja - to Ganges z lwem, Afryka - to Nil przedstawiony z zasłoniętą głową, ponieważ ukryte, nieznane były jego źródła, Ameryka - to La Plata leżąca na monetach, symbolizujących skarby Ameryki, Europa - to Dunaj, a przy nim dziki koń dunajski. Jest i lew pijący wodę, i wąż morski, i palma. Słowem - cały świat z jego fauną i florą, na który po graniach obelisku spływa światło Ducha Świętego - gołębicy wieńczącej obelisk.
Swoim pięknem i symboliką fontanna urzekła Innocentego X i do dziś każdego urzeka. Nie dziwi, że papież, zobaczywszy fontannę, powiedział Berniniemu, że podarował mu dziesięć lat życia. Tylko mieszkańcy miasta byli innego zdania. To oni musieli ponieść ogromny koszt ustawienia obelisku sfinansowany przez nowe podatki.

Obelisk Eskwiliński (Esquilino)      (14,70 m)

W 1519 roku okolicach mauzoleum Augusta znaleziono dwa pozbawione napisów obeliski, oba rozbite na trzy części. Jedyne starożytne, pochodzące z IV wieku źródło dotyczące obelisków, potwierdza, że przed mauzoleum znajdowały się dwa obeliski pozbawione piramidionów. Prawdopodobnie stały po obu stronach wejścia, lecz ich baz nie znaleziono. Kilkakrotnie czyniono próby ich podniesienia, ale dopiero w siedemdziesiąt lat później Domenico Fontana zdołał przeprowadzić tę operację. Z woli Sykstusa V jeden z obelisków ustawił na Wzgórzu Eskwilińskim, przy Bazylice M.B. Większej, a drugi przed letnią rezydencją papieską na Kwirynale.
Obelisk Eskwiliński wznosi się na placu za apsydą Bazyliki, na wytyczonej przez Fontanę urbanistycznej linii łączącej bramę wjazdową do Rzymu - Porta del Popolo - z Bazyliką św. Jana na Lateranie i Bazyliką św. Krzyża Jerozolimskiego.
Był to drugi, po watykańskim, obelisk ustawiony za Sykstusa V. Po raz wtóry, na pogańskim granicie zatryumfował krzyż, który, jak w Watykanie, skromnie opiera się na heraldycznych górach i gwieździe Sykstusa V, które stanowią jedyną dekorację i zastępują brakujący piramidion.
Obelisk jest pozbawiony inskrypcji, natomiast na wysokim piedestale zostały zapisane słowa dedykacji obelisku. Są one aluzją do cesarza Augusta i relikwii żłóbka Jezusa chronionej w bazylice. Jeden z napisów przypomina, że Chrystus narodził się za panowania Augusta. Inny, jedyny w swoim rodzaju, głosi dosłownie: "Wielbię Chrystusa Pana, któremu August oddał cześć jako narodzonemu z dziewicy i nie chciał więcej być nazywany Panem".

Obelisk Kwirynalski (Quirinale)      (14,64 m)

Był odnaleziony wraz z obeliskiem eskwilińskim w 1519 roku opodal mauzoleum Augusta. Podobnie jak tamten jest pozbawiony napisów, nie można więc ustalić ani daty, ani okoliczności jego powstania i transportu do Rzymu.
Przeleżał zapomniany ponad sto sześćdziesiąt lat i dopiero pod koniec XVIII wieku papież Pius VI (1775-99) zdecydował wykorzystać go jako dekorację fontanny Dioskurów na Kwirynale. Architekt Giovanni Antinori umieścił odrestaurowany obelisk wraz z jego oryginalną granitową bazą na wysokim piedestale pomiędzy Kastorem i Polluksem - dwiema starożytnymi rzeźbami przedstawiającymi mitologicznych młodzieńców z rumakami. Była to skomplikowana i długotrwała operacja, w czasie której tajemniczo zaginął basen fontanny. W XIX wieku u stóp obelisku i gigantycznych bliźniaków, patronów jazdy rzymskiej umieszczono starożytną granitową czaszę, przywracając eklektycznej kompozycji jej pierwotną funkcję fontanny.
Gwiazda, z której wzbija się krzyż na szczycie obelisku, to symbol Piusa VI.

Obelisk Antynoosa (Pinciano)       (9,24 m)

Starożytne źródła przekazują, że od III wieku n.e. obelisk Antynoosa znajdował się w cyrku (Circus Varianus) na wschodnich obrzeżach miasta. Od tamtych czasów pamięć o nim zawsze pozostawała żywa. Miewał różnych właścicieli, przenoszono go do kilku miejsc - ozdabiał m. in. dziedziniec Szyszki Muzeów Watykańskich, aż wreszcie w 1822 roku z woli papieża Piusa VII (1800-1823) stanął na Wzgórzu Pincio.
Kiedy w XIX wieku rozszyfrowano hieroglify na czterech ścianach obelisku, okazało się, że tekst inskrypcji jest odmienny niż konwencjonalne teksty. Dowiadujemy się z niego, że obelisk był zrealizowany przez cesarza Hadriana (117-138 n.e.) dla upamiętnienia młodego Greka Antynoosa, który w czasie wspólnej podróży po Egipcie utonął w wodach Nilu. Inskrypcja podaje, że Antynoos został deifikowany, że wystawiono jemu liczne świątynie i jego kult rozpowszechnił się w całym imperium, a w miejscu utonięcia imperator założył miasto nazwane jego imieniem - Antinoopolis. Śmierć pupila, której okoliczności pozostały tajemnicą, sprawiła Hadrianowi głęboki, nigdy nieuśmierzony ból. Napisy wyjawiły również miejsce ostatecznego pochówku Antynoosa. Była to podmiejska willa cesarza Hadriana.
Inspirowane tą informacja wykopaliska prowadzone na terenie willi w ostatnich dwudziestu latach, pozwoliły zidentyfikować tzw. Antinoeion - sanktuarium ku czci ukochanego chłopca - skąd pochodzi obelisk Pinciano.

Obelisk Salustiański (Sallustiano)       (13,90 m)

Wznosi się na szczycie Schodów Hiszpańskich przed kościołem św. Trójcy. Dekorują go hieroglificzne napisy będce kopią inskrypcji na obelisku Flaminio. Faraonowie nierzadko kopiowali inskrypcje, zawsze jednak zastępowali imiona poprzedników własnymi. Jest to zatem obelisk rzymski. Znajdował się na terenie ogrodów Salustiusza między Kwirynałem i Wzgórzem Pincio, gdzie do dziś widoczne są jego fundamenty. Po śmierci właścicieli, ogrody stały się własnością imperialną. Jedna z hipotez głosi, że granitowy monolit został wykonany w II wieku n.e. na zamówienie rozmiłowanego w historii egipskiej cesarza Hadriana, który na swoim obelisku uwiecznił ponownie imiona Setiego I i Ramzesa II tak, jak w oryginale.
Obelisk Salustiański nie zniknął pod ziemią, był zawsze widoczny, ale podźwignięty został dopiero pod koniec XVIII wieku jako godne ukoronowanie powstałych w latach dwudziestych schodów Hiszpańskich. Tym samym architekt papieża Piusa VI Giovanni Antinori dodał jeszcze jeden punkt orientacyjny do szesnastowiecznego planu urbanistycznego, który przewidywał, że najważniejsze kościoły miasta połączą prostolinijne ulice kończące się obeliskami.