Bazylika Świętego Krzyża w Jerozolimie

Fasada (P. Passalacqua, D. Gregorini)

(Santa Croce in Gerusalemme
  P.zza S. Croce in Gerusalemme)
  Godziny otwarcia: 7 - 12:45; 15:30 - 19:30)

Bazylika Św. Krzyża jest położna w odległości kilkuset metrów od Bazyliki św. Jana na Lateranie. Przylega bezpośrednio do murów obronnych. W III wieku mury były zaplanowane tak, by w ich obrębie znalazło się tzw. Sessorium, kompleks pałacowy dynastii Sewerów złożony z rezydencji, rozległych ogrodów, term, cyrku i amfiteatru, którego kształt jest wyraźnie czytelny w okrągłej linii murów przy samej Bazylice. W Sessorium w IV wieku zamieszkała matka cesarza Konstantyna Wielkiego, święta Helena.
W 326 roku cesarzowa chrześcijanka odbyła podróż do Jerozolimy. W trakcie podróży odnalazła wiele relikwii, a przede wszystkim drzewo prawdziwego krzyża. Opowiada o tym Złota Legenda Jakuba da Voragine, którą w XV wieku Antoniazzo Romano pięknie zilustrował w lewej części apsydy. Według podania Helena przykazała szukać w miejscu wskazanym przez pewnego Żyda. Na głębokości dwudziestu stóp znaleziono trzy krzyże z Golgoty. Prawdziwy krzyż objawił się poprzez wskrzeszenie niesionego w kondukcie zmarłego. Helena podzieliła krzyż na trzy części i jedną z nich wysłała do Rzymu. Jerozolimski fragment w VII wieku został zbezczeszczony przez króla Persji Chosroesa II, który relikwią ozdobił swój tron. Odzyskawszy ją w pamiętnej bitwie, bizantyjski imperator Herakliusz triumfalnie wracał do Jerozolimy, ale bramy miasta się przed nim zamknęły. Herakliusz zrozumiał, że z krzyżem Chrystusa musi wejść do Jerozolimy, jak on sam, pokornie. Takim przedstawił go Antoniazzo Romano w prawej części apsydalnego fresku.
Helena posłała do Rzymu również wielką ilość ziemi z Golgoty i przykazała złożyć ją w swoim pałacu. Na niej zbudowała kaplicę dziś mianowaną jej imieniem, która przez szesnaście wieków nieprzerwanie chroniła najcenniejsze relikwie chrześcijaństwa. Kaplica stała się zalążkiem bazyliki, która do dziś stoi na jerozolimskiej ziemi - w Jerozolimie. W średniowieczu nazywano ją po prostu Hierusalem. Obecność świętych relikwii i ziemi z Golgoty przyciągały rzesze pielgrzymów tak samo silnie, jak groby apostołów. W czasach, kiedy Lateran był siedzibą papiestwa, w Wielki Piątek papieże boso przechodzili do bazyliki Św. Krzyża, by pokłonić się relikwiom męki pańskiej.
W ołtarzu kaplicy znajduje się starożytny posąg Junony, która przybrała oblicze św. Heleny, dzięki dodaniu brakującej głowy, rąk i krzyża. Mozaika na sklepieniu sięgająca V wieku, odrestaurowana przez Melozzo da Forlí w XV, przedstawia ewangelistów i epizody legendy o znalezieniu krzyża.

Relikwiarz Św. Krzyża (G. Valadier)

Dawniej relikwie były pokazywane tylko trzy razy do roku. W 1930 roku, żeby umożliwić stały dostęp do relikwii, przeniesiono je do specjalnie zudowanej kaplicy Relikwii, gdzie w cennych relikwiarzach są wystawione trzy drzazgi drzewa Św. Krzyża, gwóźdź, dwa kolce z korony cierniowej, palec św. Tomasza. Jest tam również odnaleziony w XV wieku Titulus crucis (INRI) - tabliczka z napisami po łacinie, grecku i hebrajsku, na której w jednym z trzech wierszy można rozszyfrować NAZARENUS RE. W bocznej salce znajduje się naturalnej wielkości kopia Całunu Turyńskiego, a na ścianie korytarza prowadzącego do kaplicy umieszczono poprzeczne ramię krzyża nawróconego "dobrego łotra".

Wnętrze bazyliki, które za czasów św. Heleny stanowiło kryte atrium jej pałacu, dotrwało do naszych czasów jako rezultat wielokrotnych przekształceń. Ostatnie z nich, w XVIII wieku, wzbogaciło kościół o monumentalną fasadę, wdzięczną eliptyczną kruchtę z kopułą, bogate sztukaterie oraz freski na sklepieniu, gdzie C. Giaquinto namalował Madonnę przedstawiającą św. Helenę i Konstantyna Świętej Trójcy. Jednakże w strukturach kościoła wciąż trwa jego historia. Granitowe kolumny, które rozdzielają bazylikę na trzy nawy, zachowały się od IV wieku. Widać ich osiem, a pozostałe cztery zamknięto w masywnych filarach. Posadzka o geometrycznych wzorach, podobnie jak osimiokondygnacyjna dzwonnica sięga XII wieku.

Bazylika Świętego Krzyża Jerozolimskiego jest jednym z 44 rzymskich wielkopostnych kościołów stacyjnych.